یکی از مواردی که در کتب و مقالات علمی مطرح می شود، توضیح مفاهیم کلیدی آن اثر است که به خواننده کمک می کند تا اثر را درک کند، به همین دلیل است که در بحث ما معنای برخی از کلمات پرکاربرد ذکر شده است.
1.1 - غدیر
غدیر از «غدر» به معنای جدایی گرفته شده است و غدیر را غدیر می گویند زیرا آب سیل در آن می ماند. (( غدر) : فُعل إمَّا من قولهم الغدر، وإمَّا من الغَدَر والغَدَرَة: أرض ذات جِحَرةٍ وجفار. وغادرتُ الشَّیء مغادرةً وغِداراً، إذا ترکتَه. ومن هذا اشتقاق الغدیر.) [1] و آب باران ممکن است خیلی یا کم جمع شود. [2]
غدیر، آبگیر و محل پست طبیعی زمین است که آب باران یا سیل در آن جمع می شود و معمولاً آب آن تا فصل گرما نمی ماند. جمع کلمه ی غدیر به 4 صورت می آید: غُدر، غُدًر، أغدرُه، غُدَران. درباره ی علت نام گذاری«آبگیر» به «غدیر» که صفت مشبهه است، به دو جهت ذکر کرده اند :
- به معنای اسم مفعول از «مُغادَرَه؛ رفتن و باقی گذاشتن» و منظور آن است که سیل، آبگیر را پر می کند و آن را با آبش رها می کند و می رود.
- به معنای اسم فاعل از «غَدْر؛ حیله و مکر» حیله گر. منظور آن است که آبگیر با آب فراوانی که دارد، هنگام شدت احتیاج، آبش تمام می شود.
1.2 - خم
ابن فارس می نویسد: خم دو معنا دارد یکی تغییر بو است و دوم مسح کردن. چنانکه عرب وقتی خانه را جارو می کنند می گوید: خم البیت. [3]
شیبانی نیز در تعریف لغوی آن می گوید: سوراخی در زمین که در ته آن خاکستر می ریزد. الخُمُّ: حُفرة تُحفر فی الاَرض و یُجعل فی اَسفلها رماد ...[4]
ابن درید نیز در این باره می گوید: غدیری معروف است. خُمٌّ: غدیرٌ معروف.... [5]
به معنای پاکیزگی است. قلب مخموم یعنی دلی پیراسته از حسد، شاید آبی که در آن جمع می شود پاکیزه و شایسته نوشیدن بود. همچنین گردهمایی حجاج در بازگشت از سفر معنوی حج، در آن مکان، بدین مناسبت بوده که در منطقه لبریز از نعمت حیات (آب) و پالوده از هرگونه آلودگی، برترین نعمت الهی یعنی ولایت به مردم عرضه شود و آنان نیز با پیراسته جانی آن را بپذیرند و هرگز حسدورز نباشند.
نام های دیگر غدیرخُم
با توجه به این که یک منطقه ی جغرافیایی را به مناسبت های مختلف با نام های متفاوت یاد می کنند، لذا غدیرخم هم در تاریخ با نام های مناطقی که از نظر جغرافیایی، از محدوده ی آن حساب می شود نام برده شده است. در اینجا به برخی از نام های دیگر غدیرخم اشاره می شود:
- وادی خم : این نام از موقعیت جغرافیایی این مکان که مسیر سیل است، گرفته شده است. در عربی«مسیل» را «وادی» می گویند.
جُحفه: این نام را از باب « نامگذاری جزء به اسم کل» آورده اند، چرا که وادی خم، جزئی از وادی بزرگ جحفه است. در حدیث آمده «از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که در روز جحفه می فرمود...« در حدیث دیگری می گوید:
در روز جحفه از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که دست علی علیه السلام را گرفته بود...».
- خَرّار: سَکونی می گوید «موضع غدیرخم را خَرّار می گویند». این تعریف با گفته ی بکری در مُعجم توافق دارد که می گوید: «خرّار، وادی در حجاز است که سیل آن به جحفه می ریزد». همچنین می گوید: « سیلاب جحفه و غدیر یکی است که همان وادی خرّار است». ریشه ی این کلمه به معنی «از بلندی به پستی افتادن» و «ریزش شدید سیل» است (خَرَّ الْماءُ: آب صدا کرد).
- غدیر جحفه چنان که در حدیث زیدبن ارقم آمده است: «پیامبر صلی الله علیه و آله درحجه الوداع ... در غدیر جحفه بین مکه و مدینه پیاده شد.»
- غُرَبَه: اسمی است که مردم منطقه، هم اکنون به این نام از غدیر یاد می کنند. بلادی می گوید: «غدیرخم امروزه به نام غُرَبَه شناخته می شود و آن آبگیری است که کنار آن تعداد کمی درخت خرماست».
این نامگذاری به مناسبت همجواری غدیر با این منطقه است و هر دو در یک وادی قرار دارند.
1.3 - غدیر خم
غدیر خم نام منطقه ای در نزدیکی جحفه در حدود 156 کیلومتری شمال غربی مکه مکرمه است که «شهرک رابغ»در 26 کیلومتری آن قرار دارد. غدیر به معنای برکه است و خم نام آن محل است. علت نامگذاری غدیر خم به این دلیل است که آب مانند باتلاق در آن سرزمین فرو رفته است. در آغاز اسلام، حجاج عراق و شام از این نقطه برای بازگشت به کشورهای خود از یکدیگر جدا شدند و هر کدام راه خود را در پیش گرفتند. غدیرخم که مسجدی به همین نام در آن ساخته شد، شاهد یکی از مهمترین و سرنوشت سازترین وقایع تاریخ اسلام بود. [6]
1.4 - مسجد غدیرخم
در محل واقعه بزرگ غدیرخم مسجدی ساختند که به «مسجد غدیرخم» معروف شد. نماز در این مسجد فضیلت زیادی دارد; زیرا همان جایی است که پیامبر جمله معروف « مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِیٌّ مَوْلاهُ » در مورد علی گفته است. لازم به ذکر است که این مسجد در زمان عثمانی بر اثر سیل ویران شد اما بخشی از آن همچنان باقی است. ساختمان آن توسط تعدادی از پادشاهان شیعه هند بازسازی شده است. [7]
بکری می گوید: «بین غدیر و چشمه، مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله است». حموی گوید صاحب مشارق گفته است:» خم موضعی است که چشمه ای در آن می ریزد، و بین غدیر و چشمه، مسجد پیامبرصلی الله علیه و آله است».
1.5 - جُحفه
در رابطه با این مکان گفته شده است که: میقات اهل شام بوده است. (وقّت رسول الله صلى الله علیه وسلم لأهل المدینة ذا الحلیفة، ولأهل الشام الجحفة. صدیق بن حسن خان القنوجی) [8] و چون بنو عملیق بن لاوذ بن سام بن نوح که در این مکان زندگی می کردند بر اثر سیل از بین رفتند، به جحفه معروف شد. (وهم بنو عِمْلیق بن لاوَذ بن سام بن نوح، فنزَلوا بالجُحْفة فاجتحفَهم السَّیلُ، فسمِّیت الجُحْفة. وکان اسمها مَهْیَعة.) [9]
دکتر قائدان می نویسد:
جُحفه در 189 کیلومتری شمال غربی مکه و 17 کیلومتری جنوب شرقی شهر رابغ قرار دارد و میقات مردم شام و مصر و دیگر سرزمین هاست که از این مسیر وارد مکه می شوند. امروز، کسانی که از جده به مکه می آیند، در مسجد جدیدی به نام جُحفه که توسط سعودی ها ساخته شده، مُحرِم می شوند. این مسجد 900 متر مساحت دارد. منطقه «غدیرخم» در نزدیکی جُحفه (حدود چهار کیلومتری آن) قرار دارد. برخی نیز گفته اند که پیامبر در جُحفه خطبه غدیرخم را ایراد کرد. این مکان در گذشته مسکونی بوده و به آن « مَهْیَعَه» می گفتند که از ابتدای غدیر خم تا ساحل دریای سرخ امتداد داشت. بعداً در اثر سیل ویران شد و به همین دلیل آن را جحفه (یعنی محل آمدن سیل / جُحف السیل) نامیدند. یاقوت حموی که در قرن هفتم این مکان را دیده بود از ویرانی آن خبر می دهد. این شهر برای قرن ها ویرانه ای بیش باقی نمانده و در عصر حاضر روستایی جایگزین آن شده است. [10]
پی‌نوشت:
- ابن‌درید، محمد بن حسن، الاشتقاق، ص417.
- زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج7، ص297.
- ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، ج2، ص156.
- شیبانی، الجیم، ج1،ص227.
- ابن‌درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، ج1،ص108.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص16۵.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص166.
- بخاری، حسن بن علی، ابجدالعلوم، ج1، ص۵41.
- ابن‌درید، محمد بن حسن، الاشتقاق، ص83.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص1۳4.
نظر دهید